Con người sống trong hiện tại, họ có kế hoạch và lo lắng về tương lai. Tuy nhiên, lịch sử lại nghiên cứu quá khứ. Với tất cả áp lực từ nhu cầu của việc sống trong hiện tại và dự đoán những gì sắp đến, tại sao lại bận tâm với những gì đã xảy ra? Với tất cả các ngành kiến thức ưa thích và sẵn có, tại sao lại duy trì - như hầu hết các chương trình giáo dục của Mỹ - khá nhiều bài học lịch sử? Và tại sao khuyến khích nhiều sinh viên nghiên cứu lịch sử hơn mức họ được yêu cầu?
Bất kỳ chủ đề nghiên cứu nào đều cần sự hợp lý: những người ủng hộ nó phải giải thích tại sao nó đáng quan tâm. Những chủ đề được chấp nhận rộng rãi - và lịch sử chắc chắn là một trong số đó - thu hút một số người vì đơn giản là họ thích thông tin đó và cách thức tư duy liên quan. Nhưng khán giả ít nhiệt thành hơn khi bắt gặp chủ đề này và tự hỏi về lý do tại sao phải bận tâm, cần biết mục đích là gì.
Các nhà sử học không thực hiện cấy ghép tim, cải thiện thiết kế đường cao tốc, hoặc bắt giữ tội phạm. Trong một xã hội hy vọng giáo dục phục vụ mục đích hữu ích, các chức năng của lịch sử có vẻ khó xác định hơn so với ngành kỹ thuật hoặc y dược. Thực tế lịch sử rất hữu ích, thậm chí không thể thiếu, nhưng các kết quả của nghiên cứu lịch sử ít hữu hình hơn, đôi khi ít thức thời hơn so với những kết quả xuất phát từ một số ngành khác.
Trong quá khứ lịch sử đã được thừa nhận bởi những lý do mà ngày nay không còn được chấp nhận nữa. Ví dụ, một trong những lý do lịch sử có vị trí trong giáo dục hiện nay là bởi vì các nhà lãnh đạo trước đây tin rằng sự hiểu biết về các sự kiện lịch sử cụ thể giúp phân biệt được người có học và thất học; những người có thể kể lưu loát ngày người Na-uy chinh phục nước Anh (1066) hoặc tên của người đã đưa ra lý thuyết tiến hóa cùng thời gian mà Darwin đưa ra (Wallace) được coi là cao cấp - một ứng cử viên tốt cho trường luật hoặc thậm chí là thăng chức. Kiến thức về các sự kiện lịch sử đã được sử dụng như một công cụ sàng lọc trong nhiều xã hội, từ Trung Quốc đến Hoa Kỳ, và các thói quen đó vẫn tồn tại ở một chừng mực nào đó. Thật không may, việc này có thể khuyến khích việc học vẹt - một khía cạnh thật nhưng không thuyết phục. Lịch sử cần được nghiên cứu bởi vì nó cần thiết cho các cá nhân và xã hội, và bởi vì nó chứa đựng vẻ đẹp. Có rất nhiều cách để thảo luận về các chức năng thực sự của lịch sử - vì có nhiều khía cạnh lịch sử khác nhau và nhiều cách rút tách bài học lịch sử. Tuy nhiên, tất cả các định nghĩa về lợi ích của lịch sử đều dựa trên hai sự thật cơ bản.
Nguồn ảnh: Unsplash
Lịch sử giúp chúng ta hiểu con người và xã hội
Đầu tiên, lịch sử cung cấp một kho thông tin về cách con người và xã hội hành xử. Tìm hiểu về hoạt động của con người và xã hội khá khó khăn, mặc dù một số lĩnh vực đang cố gắng. Một sự phụ thuộc hoàn toàn vào dữ liệu hiện tại vô tình làm yếu đi các kết quả. Làm thế nào chúng ta có thể đánh giá chiến tranh nếu các quốc gia đang hòa bình trừ khi chúng ta sử dụng tài liệu lịch sử? Làm sao chúng ta có thể hiểu về các vĩ nhân, ảnh hưởng của đổi mới công nghệ, hoặc vai trò của niềm tin trong việc định hình cuộc sống gia đình, nếu chúng ta không sử dụng những gì chúng ta biết trong quá khứ? Một số nhà xã hội học cố gắng để xây dựng quy luật hoặc các lý thuyết về hành vi của con người. Nhưng ngay cả việc đó cũng phụ thuộc vào thông tin lịch sử, ngoại trừ trong một vài trường hợp, thường là nhân tạo trong đó các thí nghiệm được đưa ra để đánh giá cách con người hành xử. Các khía cạnh quan trọng của hoạt động của một xã hội, như bầu cử đại chúng, các hoạt động truyền giáo, hoặc các liên minh quân sự, không thể được thiết lập thành các thí nghiệm chính xác. Kết quả là, lịch sử phải đóng vai trò như các phòng nghiên cứu, dù không hoàn hảo, và dữ liệu từ quá khứ trở thành bằng chứng quan trọng nhất của chúng ta trong việc tìm kiếm lý do tại sao loài người phức tạp chúng ta lại cư xử như vậy trong các thiết lập xã hội. Điều này, về cơ bản, là lý do tại sao chúng ta không thể tránh xa lịch sử: nó cung cấp căn cứ chứng thực cho việc quan sát và phân tích các xã hội hoạt động như thế nào, và mọi người cần phải có một hiểu biết về xã hội vận hành để sống cho phù hợp.
Nguồn ảnh: Unsplash
Lịch sử giúp chúng ta hiểu sự thay đổi và xã hội chúng ta sống sẽ diễn tiến như thế nào.
Lý do thứ hai lịch sử luôn là một chủ đề của nghiên cứu khoa học liên quan đến lý do trên. Quá khứ tạo ra hiện tại, và cả tương lai. Bất cứ lúc nào chúng ta cố gắng để hiểu tại sao một điều gì đó đã xảy ra - đó có thể là sự thay đổi của đảng ưu thế trong Quốc hội Mỹ, sự thay đổi lớn trong tỷ lệ tự tử tuổi vị thành niên, hay chiến tranh ở khu vực Balkan hay Trung Đông - chúng ta phải tìm kiếm các yếu tố đã hình thành trước đó. Đôi khi lịch sử khá gần đây sẽ đủ để giải thích một sự tăng trưởng lớn, nhưng thường chúng ta cần phải nhìn xa hơn để xác định nguyên nhân của sự thay đổi. Chỉ có cách thông qua nghiên cứu lịch sử chúng ta mới có thể nắm bắt được cách thế giới thay đổi; chỉ qua lịch sử chúng ta mới có thể bắt đầu hiểu được những yếu tố gây ra sự thay đổi; và chỉ qua lịch sử chúng ta mới có thể hiểu những yếu tố của một tổ chức hoặc một xã hội vẫn tồn tại mặc dù có thay đổi.
Tầm quan trọng của lịch sử trong cuộc sống của con người
Hai lý do căn bản để học lịch sử là: tính chân thực và sự quan trọng của lịch sử trong cuộc sống của mỗi người. Lịch sử được kể hay và đúng thì rất thú vị. Với nhiều sử gia nổi tiếng được nhiều độc giả biết đến, họ biết tầm quan trọng của bài viết hay và sâu sắc cũng quan trọng như tính chính xác. Tiểu sử các danh nhân hay lịch sử quân sự thường hấp dẫn một phần bởi những câu chuyện được kể lại. Lịch sử cũng như văn hóa, nghệ thuật phục vụ một mục đích thực tế không chỉ trên cơ sở thẩm mỹ mà còn là mức độ hiểu biết của con người. Những câu chuyện hay là những câu chuyện khám phá cuộc sống thực của con người và xã hội đã như thế nào, và chúng gợi lên suy nghĩ về những con người ở những nơi và thời khác. Những giá trị thẩm mỹ và nhân văn khiến con người nỗ lực tái tạo quá khứ xa xôi, không còn tồn tại ngày nay. Khám phá những gì mà nhà sử học đôi lúc gọi là “quá khứ của quá khứ” - cách mà những người xưa đã sống - cho ta thấy ý thức về cái đẹp và niềm vui, và sau cùng là một góc nhìn khác về cuộc sống và xã hội loài người.
Lịch sử góp phần cho sự hiểu biết luân lý
Lịch sử cũng cung cấp chất liệu cho việc chiêm nghiệm luân lý đạo đức. Nghiên cứu những câu chuyện cá nhân hay các tình huống trong quá khứ còn cho phép sinh viên ngành lịch sử kiểm tra ý thức đạo đức bản thân, nhằm trau dồi nó để đối mặt với những tình huống thực tế phức tạp. Con người không chỉ đối mặt với những nghịch cảnh như trong tiểu thuyết mà cả trong thực tế, và những tình huống lịch sử có thể đưa ra gợi ý. "Lịch sử dạy ta bằng ví dụ" là một cụm từ để mô tả việc này, những nghiên cứu lịch sử không chỉ chứng nhận các vĩ nhân, những người đã hóa giải được các tình huống đạo đức khó xử, và cũng như nhiều người dân bình thường, những người cho ta bài học về tính can đảm, sự cần cù, hoặc phản kháng có tính xây dựng.
Lịch sử giúp cung cấp bản sắc
Lịch sử cũng giúp cung cấp bản sắc, và điều này không nghi ngờ gì là một trong những lý do mọi quốc gia khuyến khích dạy nó trong lớp học. Dữ liệu lịch sử bao gồm bằng chứng về cách gia đình, nhóm, tổ chức và toàn thể quốc gia được hình thành và cách họ đã phát triển trong khi vẫn giữ được sự gắn kết. Đối với nhiều người Mỹ, việc nghiên cứu phả của chính họ là cách sử dụng lịch sử rõ ràng nhất, vì nó cung cấp thông tin về gia đình và (ở mức độ phức tạp hơn một chút) là cơ sở để hiểu cách gia đình tương tác với thời đại lịch sử của mình. Bản sắc gia đình được thiết lập và xác nhận. Nhiều tổ chức, doanh nghiệp, cộng đồng và các đơn vị xã hội, chẳng hạn như các nhóm sắc tộc ở Hoa Kỳ, sử dụng lịch sử cho để nhận dạng bản sắc cho mình. Chỉ dựa trên thực tế hiện tại, khó có khả năng hình thành một bản sắc dựa trên những quá khứ phong phú sẵn có. Và tất nhiên các quốc gia sử dụng bản sắc lịch sử của họ - và đôi khi lạm dụng nó. Lịch sử kể các câu chuyện đất nước, nhấn mạnh các đặc điểm riêng biệt mà đất nước trải qua, giúp thúc đẩy sự hiểu biết về các giá trị quốc gia và cam kết lòng trung thành với tổ quốc.
Học lịch sử là cần thiết để thành người công dân tốt
Học lịch sử là cần thiết để trở thành người công dân tốt. Đây là lý do phổ biến nhất cho việc đưa lịch sử vào chương trình dạy học. Đôi lúc những người ủng hộ việc này chỉ mong đợi thúc đẩy bản sắc và lòng trung thành quốc gia thông qua một hơi hướng lịch sử bằng những bài học và câu chuyện sinh động về đạo đức và tấm gương của một cá nhân. Tuy nhiên tầm quan trọng của lịch sử vượt xa mục tiêu này và thậm chí nó thách thức trở lại ở một số điểm.
Lịch sử đặt nền tảng cho quyền công dân gắn với ý thức đúng đắn về việc học lịch sử. Lịch sử cung cấp dữ liệu về sự xuất hiện các tổ chức quốc gia, các vấn đề và các giá trị - đó là nguồn lưu trữ dữ liệu quan trọng duy nhất. Nó cung cấp bằng chứng về cách các quốc gia tương tác với các xã hội khác, cung cấp những quan điểm từ nhiều đất nước, thiết yếu cho các công dân có trách nhiệm. Hơn nữa, học lịch sử giúp chúng ta hiểu về những thay đổi hiện tại và tương lai sẽ ảnh hưởng đến cuộc sống của người dân đang như thế nào và những nguyên nhân liên quan. Quan trọng hơn, học lịch sử khuyến khích thói quen tư duy vốn rất quan trọng để tạo dựng trách nhiệm về hành vi chung, dù là một nhà lãnh đạo quốc gia hay cộng đồng, các cử tri có hiểu biết, một người khởi kiện, hoặc đơn giản một quan sát viên.
Những kỹ năng nào một người học lịch sử cần có?
Một sinh viên được đào tạo tốt về lịch sử, đã được dạy cách làm việc với các tài liệu từ quá khứ và các dẫn chứng lịch sử, sẽ học cách nghiên cứu như thế nào? Danh sách này có liệt kê được, nhưng nó chứa nhiều điểm trùng lắp.
Khả năng đánh giá bằng chứng.
Nghiên cứu lịch sử tích lũy kinh nghiệm trong việc xử lý và đánh giá các loại bằng chứng khác nhau - các loại bằng chứng sử dụng trong việc định hình những hình ảnh chính xác nhất của quá khứ mà họ có thể. Học cách diễn giải các phát biểu của các nhà lãnh đạo trong quá khứ - là một loại bằng chứng - giúp hình thành khả năng phân biệt giữa sự khách quan và sự ích trong các phát biểu của các nhà lãnh đạo chính trị ngày nay. Học cách kết hợp các loại bằng chứng khác nhau - báo cáo công khai, hồ sơ cá nhân, dữ liệu số, tài liệu hình ảnh - phát triển khả năng đưa ra lập luận mạch lạc dựa trên nhiều loại dữ liệu khác nhau. Kỹ năng này cũng có thể áp dụng với thông tin gặp phải trong cuộc sống hàng ngày.
Khả năng đánh giá những giải thích mâu thuẫn.
Học lịch sử có nghĩa là đạt được một số kỹ năng trong phân loại những giải thích đa dạng và thường xuyên mâu thuẫn. Hiểu được cách xã hội vận hành - mục tiêu trọng tâm của nghiên cứu lịch sử - vốn dĩ là khó chính xác, và cũng đúng với những hiểu biết những gì đang xảy ra ngày nay. Học cách xác định và đánh giá những giải thích mâu thuẫn là một kỹ năng công dân cần thiết mà lịch sử, như một phòng thí nghiệm thường xuyên về kinh nghiệm của con người, cho ta học hỏi. Đây là một lĩnh vực mà những lợi ích đầy đủ của nghiên cứu lịch sử đôi khi xung đột với việc sử dụng quá khứ để xây dựng bản sắc một cách hạn hẹp. Có kinh nghiệm trong việc nghiên cứu các tình huống trong quá khứ giúp trang bị tư duy phản biện xây dựng với những tuyên bố đảng phái về vinh quang của bản sắc dân tộc hoặc nhóm người. Các nghiên cứu về lịch sử trong không có ý nghĩa làm xói mòn lòng trung thành hay cam kết, nhưng nó khuyến khích cầu đánh giá các lập luận, và nó cung cấp cơ hội để tham gia vào tranh luận và làm rõ quan điểm.
Kinh nghiệm trong việc đánh giá thay đổi trong quá khứ.
Kinh nghiệm trong việc đánh giá các thay đổi trong quá khứ là rất quan trọng để hiểu sự thay đổi trong xã hội ngày nay - đó là một kỹ năng thiết yếu trong cái chung ta hay gọi là "thế giới luôn thay đổi" của chúng ta. Phân tích sự thay đổi có nghĩa là phát triển một số khả năng để xác định tầm quan trọng và ý nghĩa của sự thay đổi, một số thay đổi căn bản hơn so với những thay đổi khác. So sánh những sự thay đổi cụ thể với các ví dụ từ quá khứ giúp sinh viên lịch sử phát triển khả năng này. Khả năng xác định tính liên tục luôn đi cùng ngay cả những thay đổi mạnh mẽ nhất cũng đến từ việc nghiên cứu lịch sử, cũng như kỹ năng xác định nguyên nhân có thể gây ra thay đổi. Học lịch sử giúp một chúng ta tìm ra, ví dụ, liệu một yếu tố chính - chẳng hạn như đổi mới công nghệ hoặc một số chính sách mới có chủ ý - có tạo ra thay đổi hay không, trong nhiều trường hợp, thực tế là nhiều yếu tố kết hợp là nguyên nhân tạo ra thay đổi.
Tóm lại, nghiên cứu lịch sử là rất quan trọng để thúc đẩy tiến bộ ở công dân. Nó cung cấp thông tin cơ bản về nền tảng của các thể chế chính trị và về các giá trị và vấn đề ảnh hưởng đến văn mình xã hội của chúng ta. Nó cũng góp phần vào khả năng của chúng ta sử dụng các bằng chứng, đánh giá các giải thích, và phân tích sự thay đổi và tính liên tục. Không ai có thể hoàn toàn đối phó với hiện tại như nhà sử học đề cập về quá khứ - chúng ta thiếu góc nhìn để làm điều này, nhưng chúng ta có thể tiến bộ theo hướng này bằng cách áp dụng các bài học từ lịch sử, và chúng ta sẽ sống như những công dân tốt hơn.
Lịch sử hữu ích cho thế giới công việc
Lịch sử có ích cho thế giới công việc. Học sử sẽ tạo nên doanh nhân, các chuyên gia, và các nhà lãnh đạo chính trị tốt. Có nhiều công việc chuyên môn cho các sử gia nhưng hầu hết những người nghiên cứu lịch sử không thể trở thành nhà sử học chuyên nghiệp. Nhà sử học chuyên nghiệp dạy ở mọi cấp học, làm việc tại bảo tàng và các trung tâm truyền thông, nghiên cứu lịch sử cho các doanh nghiệp hoặc cơ quan công chính, hoặc tham gia tư vấn. Các công việc này là quan trọng, thậm chí là thiết yếu, để duy trì hoạt động cơ bản của lịch sử, nhưng hầu hết những người nghiên cứu lịch sử áp dụng quá trình đào tạo của họ cho nhiều mục đích công việc khác nhau. Người học lịch sử tìm thấy kinh nghiệm liên quan trực tiếp đến các công việc khác nhau cũng như học tập cao hơn trong các lĩnh vực luật pháp và hành chính công. Nhà tuyển dụng thường chủ tâm tìm các sinh viên có năng lực nghiên cứu lịch sử. Lý do không khó để xác định: Người học lịch sử có được, bằng cách nghiên cứu các thời kỳ và xã hội khác nhau trong quá khứ, một góc nhìn rộng lớn đem lại cho họ trình độ và tính linh hoạt cần thiết trong nhiều tình huống làm việc. Họ phát triển kỹ năng nghiên cứu, khả năng tìm và đánh giá các nguồn thông tin và các phương tiện để xác định và đánh giá các giải thích đa dạng. Nghiên cứu lịch sử cũng cải thiện các kỹ năng viết và nói và có liên quan trực tiếp đến kỹ năng phân tích trong các lĩnh vực công và tư, nơi mà khả năng xác định, đánh giá, và giải thích các xu hướng là điều cần thiết.
Nghiên cứu lịch sử không nghi ngờ gì nữa là một vốn quý cho những công việc và nghề nghiệp khác nhau, mặc dù nó không hẳn, đối với hầu hết sinh viên, dẫn trực tiếp đến một công việc cụ, cũng như một số lĩnh vực kỹ thuật. Nhưng lịch sử đặc biệt chuẩn bị cho người học trên một đoạn đường dài trong sự nghiệp của họ, phẩm chất giúp họ thích nghi và tiến bộ vượt qua giai đoạn đầu sự nghiệp. Không phủ nhận trong xã hội chúng ta, nhiều người trăn trở cho việc học lịch sử. Trước nền kinh tế luôn thay đổi, mối bận tâm về công việc tương lai đều có trên nhiều lĩnh vực. Đào tạo lịch sử không trực tiếp giải quyết điều này, tuy nhiên, lịch sử có thể ứng dụng trực tiếp trong nhiều ngành nghề và rõ ràng lịch sử đã, đang và sẽ giúp rất nhiều cho công việc của chúng ta.
Tại sao học lịch sử?
Câu trả lời là bởi vì chúng ta hầu như phải học, để có được quyền vào phòng nghiên cứu kinh nghiệm của loài người. Khi chúng ta nghiên cứu nghiêm túc, nhờ đó có được một số thói quen tư duy, cũng như một số thông tin cơ bản về các tác nhân có ảnh hưởng đến cuộc sống của chúng ta, chúng ta có được những kỹ năng liên quan và nâng cao năng lực công dân, tư duy phản biện, và nhận thức. Việc ứng dụng lịch sử rất đa dạng. Nghiên cứu lịch sử có thể giúp chúng ta phát triển một số kỹ năng "có thể bán được" theo nghĩa đen, nhưng nghiên cứu lịch sử không nên bị gắn chặt vào chủ nghĩa thực dụng hẹp hòi. Một số lịch sử — giới hạn trong những hồi ức cá nhân về những thay đổi và tính liên tục trong môi trường đời sống — là điều cần thiết để trưởng thành. Một số lịch sử phụ thuộc vào sở thích cá nhân, nơi mà người ta tìm thấy cái đẹp, niềm vui của khám phá, hoặc thách thức trí tuệ. Từ mức quan tâm tối thiểu đến niềm vui của sự cam kết sâu sắc, chúng ta có lịch sử, bằng việc tích lũy kỹ năng giải thích những bí ẩn lịch sử loài người, cho chúng ta một công cụ để nắm bắt cách thế giới này hoạt động.
Học bổng Lãnh đạo Khai phóng IPL khóa 5
Thân Tiến Toàn
Nguyễn Văn Hưng
Nguyễn Ngọc Thùy Trâm
Lộc Quỳnh Như
Phan Hoàng Ngân
Lê Quang Minh
