Shibusawa Eiichi Sơ Lược Về Cuộc Đời Và Tác Phẩm

Lời nói đầu. Thứ bảy, ngày 14/9/2019, tại Cà Phê Thứ Bảy, tôi có buổi giới thiệu về doanh nhân Nhật Bản Minh Trị Shibusawa Eiichi, người tôi vừa đưa lên trang mạng vài ngày trước đó nhân quyển sách tự truyện của ông có tên Vũ Dạ Đàm vừa được ra mắt tại Cty Phương Nam:

https://rosetta.vn/nguyenxuanxanh/shibusawa-eiichi-doanh-nhan-lap-quoc-vi-dai-cua-nhat-ban/

Nay tôi xin gửi thêm những nét khái quát mà tôi đã ghi lại cho buổi nói chuyện tại Cà Phê Thứ Bảy, để giúp bạn đọc có được bức tranh chi tiết hơn về ông, hiểu nhiều hơn về cuộc đời và các ý tưởng của doanh nhân lập quốc vĩ đại và rất đặc biệt này. Tấm gương và sự dấn thân của ông là điều đáng để chúng ta suy nghĩ lắm, và là những điều đã gây nhiều ưu tư cho mọi người tham dự hôm đó khi nghĩ về Việt Nam, để thấy ý nghĩa của những đóng góp của ông là rất vĩ đại. Xã hội Nhật Bản và Việt Nam, tuy khác nhau về nhiều mặt, nhưng cũng có những nét giống nhau trong tính chất lạc hậu của tâm tính làm ăn của đa số con người, và trong sự hèn mọn của con người dưới sự thống trị quá lâu. Cái “may mắn” của Nhật Bản là họ có giai cấp lãnh đạo là võ sĩ, samurai, cho nên họ vực dậy được một đất nước phong kiến, trong khi giai cấp “nho sĩ” Việt Nam không làm được chuyện đó, do mentality của hai giới lãnh đạo này quá khác nhau.

Các trích dẫn phần lớn nằm trong quyển Vũ dạ đàm [1] và ít hơn trong [2]. Sự ra đời của hai quyển sách về Shibusawa Eiichi năm 2019 của Cty sách Phương Nam là đúng lúc, vừa để kỷ niệm 150 năm Minh Trị Duy Tân, vừa để giới thiệu một danh nhân sắp được vinh danh qua việc hình ảnh của ông sẽ được in trên tờ giấy bạc có mệnh giá ¥ 10.000.

Nguyễn Xuân Xanh

[1]

Sự nổi lên của Nhật Bản trong thế kỷ này được xây dựng phần lớn lên trên tư tưởng và công trình của Shibusawa Eiichi. Ông là người đầu tiên trong những năm 70 và 80 nêu lên những vấn đề cơ bản liên quan đến mối quan hệ giữa công ty kinh doanh và mục tiêu quốc gia, cũng như giữa những nhà lãnh đạo doanh nghiệp và đạo đức cá nhân.

Michael E. Porter

Nếu người ta nhìn vào thương mại giữa Nhật Bản và các nước ngoài, thì sẽ thấy rằng các quốc gia phương Tây là những nhà sản xuất, trong khi Nhật Bản là nước trồng trọt … Trong kinh tế, của cải của một quốc gia tùy thuộc rất ít vào sự thặng dư của sản phẩm tự nhiên (tài nguyên) so với kỹ năng của kỹ thuật con người. Chẳng hạn như Ấn Độ, một mặt, nơi đất màu mỡ nhưng người thì lại nghèo, và mặt khác, Hòa Lan, nơi hầu như không có sản phẩm tự nhiên, nhưng người thì lại giàu có. Do đó, trong thương mại giữa một nước sản xuất và một nước trồng trọt, nước đầu sử dụng năng lực con người không giới hạn, và nước sau sản phẩm giới hạn của đất đai… Đó chính xác là trường hợp thương mại giữa Nhật Bản và các nước ngoài. Chúng ta chỉ có thể đứng về phía thua cuộc mà thôi.

Fukuzawa Yukichi

Giấy bạc mệnh giá ¥ 10.000 dự kiến của Nhật Bản với ảnh của Shibusawa Eiichi

Có một câu nói nổi tiếng ở Nhật Bản: “Ai là người đã xây dựng cộng đồng kinh doanh Nhật Bản? Nếu có một người, và người đó trả lời: ‘là tôi’, thì người đó chỉ có thể là Shibusawa Eiichi.”

Shibusawa sinh năm 1840, 29 tuổi khi chính quyền Minh Trị lên thay Mạc phủ, và sống đến 1931, chứng kiến đầy đủ giai đoạn chuyển tiếp của Nhật Bản từ chế độ phong kiến sang nhà nước hiện đại, và phục vụ công cuộc đổi mới sáu mươi năm. Ông là người có vai trò vô cùng quan trọng trong việc chuyển đổi nền kinh tế Nhật Bản, xây dựng 500 công ty kinh doanh, và 600 tổ chức công ích.

Fukuzawa gọi ông là con người có “hai cuộc đời trong một thân thể”. Ông đã sống qua hai thể chế, được nuôi dưỡng bởi những giá trị đạo đức Khổng giáo thời Tokugawa mà ông từng hấp thu từ lúc ông còn trẻ, và có tầm nhìn đổi mới theo mô hình xã hội phương Tây cho cuộc đổi mới Nhật Bản. Con trai cả của ông, Hideo, đặc trưng bản chất này bằng cụm từ “bất biến và thay đổi”, để nói rằng ông là người kết nối truyền thống và hiện đại mà không mất đi tinh túy đạo đức truyền thống trong con người ông trải qua cuộc bể dâu của sự chuyển đổi mà ông là một nhân tố hết sức quan trọng.

Thời ông, kinh tế Nhật Bản đã có những sự phát triển đáng ghi nhận. Sản xuất hàng hóa có-giá-trị-thặng-dư (value-added) trở thành yếu tố mới, đem lại giá trị cao hơn là nông nghiệp thuần túy. Nghề dệt, nuôi tằm, trồng chàm và chế tạo thuốc nhuộm là những thí dụ. Chàm đã được trồng ở lãnh địa Yonazawa của daimyo Uesugi Yozan vào nửa sau thế kỷ 18. Qua đó, có một giai cấp giàu có lên, được gọi là “tư sản nông thôn” (rural bourgeoisie). Thay vì “cày và ăn” thì khẩu hiệu mới là “sản xuất những cây có-giá-trị-cao và bán chúng”. Thương mại phát đạt, nhiều người giàu có lên.

Thời Tokugawa đã sản sinh ra một số học giả Khổng giáo mới có tư duy rất độc lập, đặc biệt các ông Ishida Baigan, người sáng lập Trường Ishida nổi tiếng về giáo dục đạo đức, Dazai Shundai, và Suzuki Shosan. Họ truyền bá cho thương mại, sản xuất các hàng hóa cao cấp, ca ngợi các tính chất cần cù lao động, cần kiệm, kiếm lợi nhuận minh bạch và có trách nhiệm với xã hội. Họ vượt khỏi thành kiến “sĩ nông công thương”. Đó là một cuộc đổi mới “ý thức hệ” để xã hội hòa giải với sự phát triển kinh tế có tính chất phôi thai của chủ nghĩa tư bản đang cần thiết để giúp xã hội tiến lên, và là một sự chuẩn bị về mặt “ý thức hệ” cho cuộc đổi mới Minh Trị Duy Tân sau này. Cũng như thế, đạo đức Tin Lành mà Max Weber cho rằng đã phát triển chủ nghĩa tư bản ở phương Tây, đã từng giải hòa Kitô giáo với chủ nghĩa tư bản đang lên. Hai loại đạo đức trên thật ra giống nhau. Xa hơn nữa trong quá khứ, nhà thờ Kitô giáo cũng đã từng phải giải hòa với tư tưởng của Hy Lạp ngoại giáo, giúp cho tư duy lý tính của Hy Lạp thâm nhập vào các đại học Trung cổ, tạo điều kiện cho khoa học phát triển và chiến thắng.

Shibusawa sinh ra trong vùng gần Kyoto và Osaka là những nơi được xem là “phát triển về kinh tế” khác với các vùng truyền thống. Osaka là trung tâm kinh tế của cả nước, được xem là “nhà bếp và tủ thức ăn” của cả nước. Chợ lúa gạo Dojima rất nổi tiếng đến nỗi người ta bảo rằng các nhà buôn Chicago đã đến tham quan. Kinh tế tiền tệ phát triển. Nhà buôn có thể gửi tiền vào một quầy đổi tiền, tên Ryogaesho, để lấy “check” sử dụng cho buôn bán. Nếu xài quá mức, phải trả lãi suất 5-8 phần trăm. Ryogaesho mặt khác nhận được vốn vay từ một nhóm mười nhà đổi tiền hàng đầu đóng vai trò “ngân hàng quốc gia” được chuẩn y bởi Shogun. Cũng có tổ chức Okawasagumi giữ tiền của nhà nước mà không có lãi. Nền thương mại của Nhật Bản vào thời đó được cho rằng độc đáo.

Người ta cho rằng, Nhật Bản không thiếu những điều cần thiết để phát triển một nền kinh tế tư bản chủ nghĩa, trừ máy hơi nước và điện tín. Về giao thông, thì Nhật Bản đã có hệ thống đường sông và biển. Nhiều vùng phát triển như thế xuất hiện cuối thế kỷ 18, giúp cho tư duy của một giới nhạy bén khi chuyển sang thể chế mới một các dễ dàng, tuy rằng phần lớn cả Nhật Bản vẫn còn chìm trong chế độ phong kiến và tiền-hiện đại.

Shibusawa lớn lên trên mảnh đất có nhiều chất xúc tác khai sáng như thế, nhanh chóng hiểu được cơ chế hoạt động của thế giới kinh doanh theo phong cách mới kia.

Shibusawa sinh ra trong một gia đình nhà nông-thương-mại (businessman-farmer), và sản xuất thuốc nhuộm chàm cung cấp cho các cơ sở dệt. Eiichi đã tỏ ra rất thông minh, nhanh chóng nắm bắt nghề của bố mẹ. Ở tuổi 13, ông đã có thể tự đi mua chàm một mình bảo đảm đúng chất lượng như bố từng mua khiến cho những người bán phải thán phục.

Eiichi có đam mê đọc sách từ sớm, và được bố ông, người cũng đam mê sách dạy, dạy từ lúc 6 tuổi, làm quen với các bộ Tứ thư Ngũ kinh, sau đó được giao cho ông cậu dạy tiếp.

Khi Eiichi ra đời thì giai cấp tư sản nông thôn đã hình thành rồi. Tại Nga, đầu thế kỷ 20, thủ tướng Peter Stolypin cũng có ý tưởng muốn hiện đại hóa nước Nga bằng con đường cách phát triển giai cấp tư sản nông thôn. Nhưng chẳng bao lâu, ông bị ám sát.

Shibusawa lớn lên trong thời kỳ thế giới biến động:

- Sinh ra năm 1840 đúng vào cuộc chiến tranh nha phiến, người khổng lồ từng đứng vững hai nghìn năm nay bị đánh sụm, phải chấp nhận một quy chế bán-thuộc-địa qua Hòa ước Nam Kinh (1842), Hồng Kông bị cắt cho Anh quốc. Tin này làm rung chuyển Nhật Bản.

- 1853, lúc Shibusawa lên 12 tuổi, tàu chiến Hoa Kỳ đến bắn phá ở vịnh Edo (Tokyo), buộc chính quyền Mạc phủ phải mở cửa và ký hiệp ước thương mại. Sau đó một loạt hiệp ước như thế được ký kết với các cường quốc phương Tây khác. Những hiệp ước này là bất bình đẳng, buộc Nhật Bản nhượng một số khu vực cho phương Tây, và chỉ được áp thuế nhập khẩu 5% lên hàng nhập khẩu. Điều này rất bất lợi cho việc sản xuất trong nước, hàng hóa giá rẻ nước ngoài tràn vào, và Nhật Bản không thu được thuế để tài trợ cho cuộc canh tân.

Giới tinh hoa Nhật Bản nhanh chóng hiểu rằng, phải hành động nhanh chóng để cứu nguy đất nước, và chế độ phong kiến Mạc phủ là cản trở duy nhất, cần phải được đánh đổ để lập nên một chính quyền mới phù hợp với nhu cầu canh tân.

- 1863 sự oanh kích Kagoshima và Shimonoseki của lãnh địa Choshu bởi các tàu chiến phương Tây đã làm thay đổi thái độ của nhiều nhà lãnh đạo samurai. Đánh đuổi man di không còn là hợp thời nữa, và được chuyển thành “phú quốc, cường binh” thực tế hơn.

Cũng năm 1863, tổng thống Abraham Lincoln ký đạo luật giải phóng người nô lệ. Điều này làm cho Shibusawa hứng chí muốn tham gia vào một âm mưu đảo chính để lật đổ Mạc phủ sớm. Ông đã chi 200 đồng ryo để tài trợ cho hoạt động lật đổ. Nhưng cuối cùng theo lời khuyên của người trong họ hàng ông phải bỏ ý định. Ông lên Tokyo để lập thân.

Một định mệnh trớ trêu là do tài năng của ông sớm được lan truyền, ông được tuyển chọn làm gia thần của thị tộc Hitotsubashi trong dòng họ của Shogun, và được trao cho nhiệm vụ cải cách hệ thống tiền tệ. Một người từng muốn lật đổ Mạc phủ, nay lại phục vụ cho chính chế độ. Ông tự sự:

Tôi xuất thân từ nông dân, từ giã gia đình với niềm kiêu hãnh và nhiệt huyết của một thanh niên vốn không phải vương hầu khanh tướng, bước vào thế giới chính trị cùng phong trào “Tôn hoàng nhương di” (Tôn vinh Hoàng đế, đánh đuổi man di), với ý chí trị quốc bình thiên hạ, dấn thân kinh bang tế thế như một nhà dân quyền thường thấy của thời Minh Trị, phục sự trong nhà lãnh chúa Hitotsubashi, có chút thành danh với đời, khát khao góp phần xây dựng nền chính trị của lãnh địa Hitotsubashi, làm rạng danh chúa công Hitotsubashi trong thiên hạ.

Năm 1866, Hitotsubashi Yoshinobu lên làm Shogun, điều có nghĩa là Shibusawa đương nhiên trở thành “người hầu” của chế độ Tokugawa. Việc đó làm cho Shibusawa thêm khủng hoảng lương tâm. Khi ông định từ chức, thì một “cục vàng”, như ông nói, từ trên trời rơi xuống mỉm cười với ông: Ông được chọn làm thành viên trong đoàn tùy tùng phò người em trẻ của Shogun là Akitake, lúc đó mới 14 tuổi, đi dự cuộc triển lãm công nghiệp ở Paris năm 1867 do vua Napoleon III mời. Một cơ mai cực kỳ hiếm có để Shibusawa tiếp cận tận mắt thế giới phương Tây, trau dồi thêm kiến thức cho cuộc kiến thiết đất nước sắp tới.

Trong suốt chuyến đi, trên tàu hay tại Paris, Shibusawa là người duy nhất có tinh thần học hỏi Tây phương, bằng một sự nhiệt tình và mối quan tâm lớn, khác với các thành viên khác của đoàn tùy tùng, những người lúc nào cũng quay lưng lại. Điều này nói lên sự khác biệt về tâm thức giữa Shibusawa, người luôn luôn tò mò và học hỏi cái mới, và giới samura đóng kín, chỉ muốn “tôn vinh Hoàng đế, đánh đuổi man di”.

Ông ngạc nhiên về sự phồn vinh vật chất của xã hội phương Tây, với những máy móc tuyệt vời, công dân sống trong những tòa nhà cao bảy tám tầng xây bằng gạch, lộng lẫy hơn những dinh thự của các daimyo hay quý tộc ở Nhật Bản, phụ nữ châu Âu thì giống như những viên ngọc đẹp, có nước da trắng như tuyết. Trong một lá thư cho một người bạn (Odake Ranko), Shibusawa viết những cảm tưởng và nhận định của mình:

Nền văn minh phương Tây tiến triển xa hơn tôi hình dung, tất cả những gì tôi mục kích đều gây kinh ngạc cho tôi. Có thể đây là chiều hướng mà cả thế giới chuyển động theo, một khuynh hướng vượt khỏi sự tưởng tượng của chúng ta ….

Theo thiển ý tôi, điều chúng ta phải làm là tạo quan hệ chặt chẽ với các quốc gia nước ngoài, và hấp thu sức mạnh của họ để làm lợi ích cho Nhật Bản. Điều này có thể mâu thuẫn với những gì tôi đã nói trong quá khứ, nhưng không thể tưởng tượng nổi nếu Nhật Bản tiếp tục sống cô lập.

Ông không những quan tâm về công nghệ phương Tây mà các cuộc cách mạng khoa học và công nghiệp đã nhanh chóng tạo ra, mà còn đến các phong tục và định chế xã hội. Nhưng sự chú ý lớn nhất của Shibusawa tập trung vào ba điểm sau đây:

Dạng công ty cổ phần (joint-stock company). Các công ty này hùng mạnh, và là những cột trụ cho nền kinh tế phương Tây.

Ngân hàng như hệ thống bơm máu cho cơ thể tạo ra sự lưu thông hàng hóa và dịch vụ rất dễ dàng. Với kinh nghiệm sẵn có, ông đã thử chơi chứng khoán, một việc giúp ông sau này hiểu các huy động vốn để tài trợ cho các công ty cổ phần. Ông mục kích cuộc gặp gỡ của hai người, một là sĩ quan trong quân đội của Napoleon, tượng trưng cho quyền lực chính trị, một là nhà ngân hàng đại diện cho giới doanh nhân, và chứng kiến cách đối xử kính trọng, bình đẳng của viên sĩ quan trước doanh nhân, cho thấy giới doanh nhân ở phương Tây đạt tới một quy chế rất cao, điều chưa bao giờ có ở Nhật Bản. Ông thầm nghĩ, phải làm sao cho tình hình đó thay đổi ở Nhật Bản.

Ấn tượng bởi những gì vua Bỉ Leopold II nói với đoàn sau khi đoàn tham quan nhà máy thép ở Liège:

“Quý vị đã có ấn tượng mạnh, tôi tin như thế, bởi những gì quý vị đã nhìn thấy ở đây. Các quốc gia nào sản xuất nhiều sắt thép đều phồn vinh không ngoại lệ, và các quốc gia nào tiêu thụ nhiều sắt thép cũng đều là những quốc gia mạnh. Nếu Nhật Bản muốn trở thành quốc gia mạnh, quý vị phải sử dụng số lượng sắt thép lớn, và hãy mua của chúng tôi.”

Nhà vua phát biểu như một người tiếp thị bán hàng, điều này cũng chưa từng thấy ở Nhật Bản, rằng một vị Shogun, hay samurai cao cấp can dự vào một công việc thương mại. Nhưng ở châu Âu, kinh doanh là một nghề ngay thẳng và đáng kính trọng.

Khi Shibusawa dự định ở thêm để học hỏi, thì sau hơn một năm, Mạc phủ bị đánh đổ, và đoàn phải trở về nước. Chuyến đi này có thể nói là một khúc quanh nhận thức đối với ông. Thêm vài nhận định trong tự sự:

Tôi đã được tiếp xúc với thực tế phong phú ở Pháp trong gần một năm sống ở đó. Dù không hiểu một cách chi tiết cách vận hành của công thương nghiệp, cách kinh doanh ngân hàng, cách vận hành công trái, các tổ chức tài chính … trong hệ thống kinh tế, nhưng nhờ mắt thấy tai nghe nên đã nhận thức được rằng sự phát triển và tiến bộ trong đời sống vật chất của nhân dân là con đường để xây dựng quốc gia phú cường. […]

Đặc biệt có một điều đã tác động mạnh mẽ đến tinh thần của tôi chính là sự khác biệt hoàn toàn về mặt địa vị của tầng lớp thương nhân, quan lại và quân sự ở Nhật Bản và các nước phương Tây. Đương thời, trong chế độ giai cấp của Nhật Bản, cứ hễ có chức có quyền thì dẫu thiếu trí tuệ vẫn đầy quyền uy, thậm chí còn không biết đến sự dốt nát của chính mình. Chẳng hạn giới quan nhân ở các lãnh địa của chúng ta vốn hết sức khinh bạc khi tiếp xúc với tá điền của lãnh địa mình. Những viên quan đó dẫu chẳng có chữ nghĩa gì, một chút sở trường cũng không có, nhưng coi nông dân như là nô lệ còn tự coi mình là vĩ đại. Hiện tượng này không chỉ tồn tại ở khu vực nông thôn. Khi tôi làm gia nhân cho nhà Hitotsubashi, ở Osaka, có nhiều dịp giao tế với với phú hào trong vùng, thấy rõ giới công thương nghiệp sợ hãi như thế nào khi phải tiếp xúc với giới quan lại và quân sự đầy uy quyền.

Tập quán phổ biến đó ở Nhật Bản lại hoàn toàn không tồn tại ở Pháp và Anh. Tôi dẫu không tiếp xúc trực tiếp với giới công thương nghiệp ở Anh nhưng biết rõ vị thế của họ rất khác chúng ta. Điều này tác động đến tinh thần của tôi một cách mãnh liệt. Tôi thực sự cho rằng Nhật Bản phải học tập điều này vì nếu không học được nó thì không thể kiến tạo nên sự phát triển kinh tế đích thực.

Nhìn chung, ở Pháp mọi người đều bình đẳng, khác hoàn toàn với Nhật Bản có sự phân biệt đẳng cấp giữa dân cư và chính trị gia, giới quân sự cũng như các giới chức khác. Tôi cảm thấy ở Pháp mối đối tượng đều được đối xử đúng đắn với bản chất vốn có. Đến tận bây giờ tôi vẫn nhớ như in những cảm xúc hồi đó.

[2]

Một định mệnh mới lại mỉm cười với ông. Sau khi về lại quê nhà, ông tìm đến thăm Yoshinobu, giờ đây bị mất hết quyền hành, tại lãnh địa Shizuoka, và sống tại đó. Ông bắt đầu thành lập công ty Kinh doanh Shizuoka, hy vọng tạo một sức sống mới cho lãnh địa. Ông cũng nắm ban kinh tài của Shizuoka.

Công việc thuận lợi thì, sau một năm, vào tháng 10/1869 chính quyền Trung Ương Minh Trị gửi giấy đến văn phòng của lãnh địa Shizuoka triệu tập Shibusawa lên Tokyo, bây giờ trở thành tên chính thức của Edo. Ông được bổ nhiệm làm “Người đứng đầu bộ phận thuế tại Bộ tài chính mới được thành lập, do Date Munenari làm Bộ trưởng, với những cộng sự viên Okuma Shigenobu, Ito Hirobumi và Inoue, những người sẽ là những gương mặt chủ chốt trong chính quyền mới.

Chức vụ của ông tương đương với Cục trưởng thuế của Bộ tài chính. Một sự thăng cấp chưa từng thấy trong đời của Shibusawa. Đúng là “thời thế tạo anh hùng”.

Sau này ông mới biết chính Date đề cử ông, và chính quyền mới có chính sách muốn chiêu mộ tất cả các tài năng có đầu óc và năng lực đổi mới, kể cả những gia thần của chế độ cũ. Tuy cũng bị mâu thuẫn lương tâm như lần trước, nhưng ông đã bị Okuma thuyết phục ở lại cùng chung tay xây dựng với các thành viên mới, như “một trong tám triệu vị thần cùng chung tay để tạo ra nước Nhật” theo truyền thuyết của Thần đạo. Chúng ta hãy nghe lời thuyết phục của Okuma như Shibusawa kể trong Vũ Dạ Đàm:

Thay vì nói về việc thoái thác nhiệm vụ, tại sao túc hạ không hoàn thành tốt công việc ở Suruga (trung tâm của lãnh địa Shizuoka), và sau đó chuyên tâm làm việc cho Bộ tài chính?

Ta đã nghe túc hạ về những con đường mà túc hạ đã đi qua, hiểu rằng túc hạ cũng giống như chúng tôi đây thôi, chấp nhận trải qua bao nhiêu cay đắng khổ nhục chỉ vì mang hoài bão xây dựng một chính phủ mới và tốt hơn. Mặc dù chúng ta có những lựa chọn khác nhau, túc hạ đã theo phò Mạc phủ còn chúng tôi thì chiến đấu chống lại họ, nhưng về mặt lý tưởng, về mục đích cuối cùng, túc hạ thuộc về chúng tôi, là người đồng chí của chúng tôi. Điều chúng ta cần làm bây giờ là xây dựng một chính phủ Duy tân bằng cách sử dụng tri thức mới, làm việc chăm chỉ, bền bỉ và nhẫn nại. Ta đang có một số dự án tại bộ, túc hạ nhất định hãy góp sức cùng làm.

Nhưng Shibusawa cảm thấy lẻ loi trong giới lãnh đạo mới, nên muốn từ chối chức vụ mới để trở về với công việc ở Shizuoka. Một lần nữa Okuma thuyết phục ông:

Bước vào cuộc canh tân, kiến thiết một quốc gia đích thực, một quốc gia đáng được gọi là quốc gia, đòi hỏi nỗ lực không ngừng nghỉ của tất cả người tài mà đất nước hiện đang có được.

Bởi vì không có ai trong chính phủ, kể cả tôi và túc hạ, có kiến thức và kinh nghiệm về những vấn đề này. Chúng ta phải cùng nhau hợp tác và nỗ lực thì mới có thể thành công. Về nhu cầu tài chính của quốc gia, những cách làm mới mẻ của túc hạ đã thể nghiệm ở Shizuoka gần đây vẫn là quá nhỏ nếu nhìn từ toàn bộ nền kinh tế Nhật Bản. Với trách nhiệm của một người Nhật Bản, túc hạ có thể đồng ý từ bỏ cái nhỏ cho một tầm nhìn lớn hơn không?

Shibusawa bị “hùng tâm tráng chí” của Okuma thuyết phục, và hứa “nỗ lực làm việc bằng tất cả sức lực của mình.” Ông lập tổ chuyên gia để khởi động cải cách. Những chủ đề ông tham gia là

-Cải cách chế độ tiền tệ, sửa đổi hệ thống thuế,

-Cải cách hệ thống giao thông và thông tin liên lạc,

-Bãi bỏ chế độ lãnh địa, xây dựng chế độ quận huyện,

-Xây dựng luật doanh nghiệp và cty cổ phần, cũng như khuyến khích thành lập các cty mới,

-Khuếch trương phát triển các ngành công nghiệp mới

Việc bãi bỏ chế độ lãnh địa phong kiến, xây dựng chế độ quận huyện là một bước chuyển vô cùng quan trọng để có một nhà nước hiện đại. Ông viết:

Vào tháng 7 năm Minh Trị thứ 4 (năm 1872), một cuộc đại cải cách dẫn đến sự hình thành nền chính trị trung ương – địa phương, bãi bỏ chế độ lãnh địa, lãnh chúa cát cứ, thiết lập chế độ quận huyện, tiêu hủy chế độ phong kiến kéo dài 700 năm qua. Đây là công việc của chính giới bên trên, sức tôi hèn mọn không can dự tới.

Tuy nhiên hồi đó, những bậc tiền bối của tôi như Okuma, Ito, Inoue là những người tham gia vào thế giới chính trị, và tôi đã làm việc dưới sự chỉ huy của họ nên không phải đơn thuần là một người chạy việc hành chính mà cũng có nhiều cơ hội nắm bắt, quan sát thế cuộc dẫn đến những biến chuyển lớn lao đó. Đặc biệt điều tôi thích làm việc nhất là về việc bãi bỏ chế độ lãnh địa, xây dựng chế độ quận huyện, việc này được thực thi dưới sự giám sát của bậc Đại phụ Inoue, vốn ban đầu tưởng như không được thực thi bài bản theo phép tắc nào cả nhưng thực ra được tiến hành một cách sắc bén và thông minh. Tôi nghĩ rằng trong chương trình đó, mình đã tham gia như một công cụ đắc lực.

Trong quá trình xử lý việc loại bỏ các lãnh địa và xây dựng chế độ quận huyện, chúng tôi đã xây dựng một loạt thể chế mới. Chẳng hạn như xây dựng hải quân, cải cách chế độ thu thuế, phát hành trái phiếu chính phủ, chuyển đổi tiền giấy của các lãnh địa.

Tôi đã xây dựng đề án thực thi những dự án này sao cho hiệu quả tốt nhất. Chúng được thực thi nhanh chóng và phần lớn nhận được những kết quả tốt đẹp. Dù tôi được bậc Đại phụ Inoue khen khích lệ là có tài năng thiên bẩm, học tập không mệt mỏi, có ích khi cần đến tri thức mới để giải quyết những vấn đề mới như thế này, thực ra tôi cũng nhận nhiều công kích từ đồng nghiệp.

Qua cọ xát với thực tiễn một thời gian, ông nhận định về hiện trạng các ngành công thương nghiệp:

Nếu trong xã hội dân sự, tầng lớp thương gia và công nghiệp của Nhật Bản vẫn duy trì hình thức suy nghĩ và năng lực cũ kỹ của họ, thì công thương nghiệp Nhật Bản không thể phát triển.

Tình hình làm ăn thua lỗ của các cty mới thành lập là phổ biến. Theo Eiichi, “các doanh nhân thiếu kinh nghiệm và không có năng lực quản lý để nắm bắt những nguyên lý cơ bản và đạt được mục đích.” Shibusawa được giao nhiệm vụ kiêm nhiệm Cục công thương để chấn chỉnh tình hình. Ông nhận xét nguồn gốc của sự thất bại:

Sinh ra trong một nền giáo dục cũ, họ chỉ biết cúi gập đầu kính lễ và hoang mang bối rối khi nhìn thấy một quan chức chính phủ, họ không có kiến thức mới nên cũng không có khí chất và hoàn toàn không quan tâm đến những ý tưởng sáng tạo mới. Quá buồn và thất vọng, tôi đã nghĩ đến việc từ quan để dấn thân vào sự nghiệp phát triển công nghiệp và thương mại.

Còn về giới có học, ông nhận xét:

Ngày nay, những người có được chút giáo dục, tham vọng, khả năng tư duy hay kỹ năng nào thì đều muốn vào làm cho triều đình, chứ chẳng ai muốn đi vào con đường kinh doanh tư nhân cả. Sự mất cân bằng đó giống như vị thần Fukusuke có cái đầu khổng lồ nhưng đôi chân tí teo dúm dó, sẽ cản trở con đường xây dựng một đất nước hùng cường của chúng ta.

Nhận thấy sự yếu kém cơ bản của giới công thương gây khó khăn cho cuộc canh tân, ông càng nung nấu quyết tâm treo ấn từ quan, để về tiếp sức cho họ. Nhưng một lần nữa, ông lại bị Inoue thuyết phục lưu lại một thời gian nữa. Ông ở lại xây dựng “Pháp lệnh ngân hàng thành lập trên cơ sở pháp luật quốc gia”, được ban hành ngày 28/8/1872. Và cuối năm đó, dưới sự lèo lái của ông Ngân hàng Daiichi Kokuritsu Ginko được thành lập với các cổ đông Mitsui, Ono, Shimada và những thương gia khác ở Tokyo. Chỉ 2 năm trước đó, ở một nơi xa xôi, ngân hàng Deutsche Bank cũng được thành lập tại Đức, năm 1870, như một “ngân hàng phổ quát”, universal bank, cũng dạng công ty cổ phần, nhằm hỗ trợ phát triển công nghiệp trong giai đoạn bùng nổ. Người sáng lập là Georg Siemens của dòng họ nhà công nghiệp Siemens. Cho tới ngày nay, họ là những ngân hàng lớn nhất của các quốc gia họ.

Từ quan (23/5/1873)

Giọt nước làm tràn ly là sự ra đi của Inoue, sếp của Shibusawa, trong một cuộc mâu thuẫn với các bộ khác, và Inoue không được hỗ trợ từ phía Hội đồng Thái chính quan ở trên. Cả hai đều bất mãn và cùng từ chức cùng một ngày. Ông phục vụ tổng cộng 4 năm tận tụy cho chính phủ Minh Trị Duy Tân, và giờ đây chính thức dấn thân vào con đường doanh nhân theo đúng ý nguyện của ông. Ông đã lên đến cấp Thứ trưởng. Nghe tin bạn mình treo ấn từ quan, bạn ông, Tamano Seiri, lúc đó là người đứng đầu của tòa án tối cao, cảnh báo ông:

Thật là một sự phí phạm kinh khủng nếu từ quan. Anh đã đạt được một vị trí cao trong chính phủ và có một tương lai hứa hẹn to lớn. Có lẽ anh nghĩ anh sẽ có lợi lộc hơn khi rời bỏ chính quyền và trở thành một nhà buôn, nhưng thế giới sẽ chê cười anh và anh sẽ hoàn toàn chịu sự sai khiến của các quan chức chính phủ suốt phần đời còn lại của anh. Đó là điều anh mong muốn ư?

Dĩ nhiên người bạn đó nghĩ tốt. Nhưng vâng, đó là thách thức lớn trước mặt cho ông. Trước nhất ông hoạt động cho ngân hàng Daiichi như nhà lãnh đạo mà ông đã cùng sáng lập, và từ đó như xuất phát điểm giúp thành lập các công ty hiện đại trong nhiều ngành công nghiệp khác nhau ngoài ngân hàng, như vận tải tàu, dệt, giấy, bia, và đường sắt. Ông cũng xây dựng Sở chứng khoán Tokyo, Phòng thương mại Tokyo. Một tỷ lệ cao các công ty ông thành lập đều là những dạng công ty cổ phần, được trang bị công nghệ và phương pháp quản lý phương Tây, điều rất mới mẻ ở Nhật Bản.

Ông quyết tâm xây dựng một xã hội trọng công nghiệp và thương nghiệp, xóa bỏ thái độ coi thường các giới này. Trong bài diễn văn đọc tại lễ tốt nghiệp năm 1904 của trường Thương mại Keika, ông nhận xét, quốc gia không thể tồn tại lâu dài khi chỉ có hệ thống chính trị, vũ khí và luật pháp, và tất cả những thành phần thông minh trong xã hội đều dồn hết nỗ lực cho chiều hướng đó. Ông lấy thí dụ Anh quốc:

Trên tất cả mọi thứ, Anh quốc là một đất nước nổi bật nhất trong số các nước, không phải là vì họ chỉ lo chuẩn bị cho chiến tranh, có hệ thống pháp luật và giáo dục, mà do suy nghĩ rằng một quốc gia không thể tiến lên trừ khi sự giàu có của cả nước càng lúc càng tăng. Nhờ tin rằng thương mại là cần thiết, họ đã đầu tư mọi nguồn lực vào thương mại và công nghiệp để đạt được mục tiêu đó.

Và ông khẳng định: “Đất nước ta cần phải dồn hết công sức vào lĩnh vực thương mại và công nghiệp.” Rồi tiếp: “Nếu được hỏi kinh doanh có vị trí trung tâm hay ngoại vi, tôi tin rằng đó là trung tâm, thông qua hoạt động chính là kinh doanh và với sự hỗ trợ của chính trị và quân sự.”

Giới doanh nhân Nhật Bản cần tạo cho mình một hình ảnh khác đi, quốc tế hơn:

Những thương nhân Nhật Bản đều không ra gì vì họ không mang tính cách quốc tế cũng như không quan tâm đến xã hội mà chỉ tự hài lòng với công việc kinh doanh riêng của mình. Họ cần phải nhìn sang Mỹ và những nơi khác nhiều hơn nữa.

Shibusawa cũng rất đề cao tinh thần làm việc nhóm (teamwork), thoát khỏi di sản con người cảm thấy mình là ốc đảo của thời phong kiến:

Gần đây, có cái gì đó thật đáng trách là sự thiếu vắng một tinh thần đồng thuận … Khi người Nhật chỉ có một mình, ông hay bà ta rất khôn ngoan, nhưng khi có năm ba người hay nhiều hơn thế họp lại để thảo luận, thì lại chẳng giải quyết được việc gì cả. Tôi mong muốn các bạn làm việc cật lực và nuôi dưỡng sức mạnh liên kết.

[3]

Mối quan tâm hàng đầu của Shibusawa là làm sao để Nhật Bản phong kiến được chuyển đổi nhanh chóng thành Nhật Bản công nghiệp hóa để giải phóng một xã hội lạc hậu lâu đời dưới chế độ phong kiến, giải phóng con người và sức sáng tạo, nâng các giai tầng xã hội lên những vị trí xứng đáng và bình đẳng với giai cấp trị vì, có những đóng góp lớn cho xã hội, tất cả để xóa bỏ lối suy nghĩ đương thời là “tôn sùng quan chức và khinh thường người dân.” Ông nói: “Để các quan chức và người dân trở thành hòa hợp để làm giàu quốc gia, cái thói tôn sùng quan chức và khinh thường người dân cần phải bị tiêu diệt. Việc này cần phải làm để khai sinh ra một thời đại mới.” Hình ảnh bình đẳng giữa viên sĩ quan quân đội Napoleon và một nhà ngân hàng mà ông mục kích năm nào ở Paris vẫn theo đuổi ông như nguồn cảm hứng phải làm gì để thay đổi tình thế.

Tuy Shibusawa chỉ có trải nghiệm với Pháp và vài quốc gia châu Âu, nhưng về sau ông hướng về nước Mỹ nhiều hơn như một nguồn cảm hứng. Năm 1879, lúc đó ông 39 tuổi, khi tổng thống Hoa Kỳ Ulysses S. Grant, người hùng trong cuộc chiến tranh giải phóng nô lệ, thăm Nhật Bản, Shibusawa là người đã nghênh tiếp ông tại tư gia. Sau này ông làm nhiều chuyến thăm nước Mỹ, và gặp gỡ các tổng thống Theodore Roosevelt, William Taft và Woodrow Wilson. Shibusawa tin rằng quan hệ mật thiết với Hoa Kỳ có tầm quan trọng tối thượng cho Nhật Bản.

Ông rút lui khỏi các vị trí điều hành lúc ông 70 tuổi, và khỏi thế giới kinh doanh ở tuổi 76, dành phần còn lại đời mình cho các hoạt động nhân ái (philanthropic). Từ lúc thành lập các công ty, Shibusawa cũng đã tiến hành thành lập các cơ sở về giáo dục, từ thiện để khuếch trương tầm nhìn của ông về một chủ nghĩa tư bản Khổng giáo. Ông cũng biểu đồng tình với phong trào lao động.

Những thay đổi của Nhật Bản có thể ví như một cuộc động đất rung chuyển đất nước tới tận nền tảng xã hội để tái lập một xã hội mới từ số không, ngoài cái di sản vô hình của con người. Nhưng qua những thay đổi lớn lao ấy, Shibusawa vẫn giữ được cốt cách đạo đức của ông bất biến như một triết lý sống mà ông đã thừa hưởng từ thời Tokugawa.

Đọc Fukuzawa Yukichi, người truyền bá văn minh-khai sáng của phương Tây vào Nhật Bản, tôi thấy khai sáng. Đọc Shibusawa Eiichi, tôi thấy xúc động tới trái tim, thương cảm và kính phục trước một con người vĩ đại. Ông đưa chủ nghĩa tư bản vào Nhật Bản, nhưng là loại chủ nghĩa tư bản đạo đức (ethical capitalism), có lương tâm và trách nhiệm, không phải chủ nghĩa hoang dã. Một nhà sử học (Masato Kimura) định nghĩa danh từ gapponshugi của Shibusawa dùng cho chủ nghĩa tư bản là “ý tưởng phát triển các doanh nghiệp bằng cách ghép nối các nguồn lực con người và vốn liếng thích hợp nhất với mục tiêu theo đuổi mục đích công”. Gapponshugi là nguyên tắc nhấn mạnh sự phát triển việc kinh doanh đúng, với người đúng, để phụng sự quyền lợi công chúng. Trong tác phẩm Tachiai Ryakusoku (Tóm lược các nguyên tắc của công ty), quyển sách ông viết khi ông còn là một quan chức trẻ của Bộ tài chánh, ông nói, các công ty là độc lập với chính quyền, cho nên chính quyền không nên ra lệnh công ty phải làm gì. Mặt khác, những người đã chung sức lại trong các công ty, mặc dù theo đuổi quyền lợi riêng của họ, nhưng nên nghĩ đến quyền lợi xã hội, rằng nhiệm vụ chủ yếu của thương mại là theo đuổi và thực hiện quyền lợi công của tất cả mọi người của Nhật Bản; và rằng, sự thất sủng sẽ không chỉ đến với công ty của họ, mà còn với cả quốc gia nếu họ hành động một cách bất chính, cũng như họ sẽ bị khinh miệt bởi các thương nhân nước ngoài.

Shibusawa cho rằng dưới thời Tokugawa, “các chức vụ công chỉ được trao cho người trong dòng họ, cho nên chắc chắn không tránh khỏi chính quyền trở thành hoàn toàn bại hoại.”

Shibusawa đã có dịp dừng chân tại Hong Kong, Saigon, Singapore, và bị ấn tượng bởi sự tiến bộ mà các cường quốc phương Tây đã mang đến châu Á. Khi nói về kênh đào Suez, ông viết: “Khi người phương Tây có một kế hoạch, họ không phải chỉ hoàn toàn nghĩ về lợi ích của quốc gia họ, nhưng thường họ trù tính cho những lợi ích lớn dành cho mọi dân tộc.” (Xem ý kiến của F. Engels về vấn đề này trong Nước Đức Thế kỷ XIX, 2019, phần phụ lục)

Khi nghe bài diễn văn của Napoleon III tại cuộc triển lãm 1867, ông cho rằng đó là “một diễn văn tự cao tự đại làm như thể cả thế giới nằm dưới quyển kiểm soát của ông”. Điều này làm ông nhớ lại một bài thơ Trung quốc mô tả lâu đài tráng lệ của hoàng đế Tần Thủy Hoàng, và chẳng bao lâu bị tấn công và đốt cháy sạch như thế nào. Bài thơ cảnh báo một quốc gia có thể bị biến thành tro bụi không phải vì kẻ thù, mà chính vì sự ngạo mạn của chính nó. Chỉ vài năm sau, nước Pháp bị đánh sụm bởi Phổ trong cuộc chiến tranh Pháp-Phổ 1870-71. Ông cho rằng, không phải Phổ, mà chính sự tự cao tự đại của Napoleon III đã phá hủy nước Pháp.” Và cũng như thế đối với nước Đức sau này.

Tôi tin rằng, Nhật Bản lần này vinh danh Shibusawa Eiichi là còn muốn đề cao phẩm chất thứ hai của ông là đạo đức cho giới doanh nhân, và cho xã hội nói chung. Thời đại đang cần đạo đức, giá trị ngày càng băng hoại. Chúng tôi sẽ trở lại vấn đề đạo đức của các nhà cải cách Nhật Bản ở những thập niên 1870 và 1880, một giá trị cốt lõi, trong tiến trình xây dựng quốc gia mới trong một dịp tới. Ở Việt Nam, đạo đức trong giới kinh doanh, và cả đạo đức của nhà nước, là vấn đề còn cấp bách vạn lần.

Nguyễn Xuân Xanh

Những ngày mưa dầm của tháng 8-9, 2019

Sách tham khảo:

[1] Shibusawa Eiichi, Vũ Dạ Đàm. Tự truyện. Hồi ức về thế hệ Minh Trị và quá trình phát triển lực lượng doanh nhân Nhật Bản. Nguyễn Lương Hải Khôi chủ trì và dịch. Phuong Nam Book & Nxb Thế giới, 2019.

[2] Shimada Masakazu, Shibusawa Eiichi. Nhà tư bản lỗi lạc thời Minh Trị. Phương Nam Book & Nxb Thế giới, 2019. Nguyễn Duy Lê dịch.

[3] Yamamoto Shichihei, The Spirit of Japanese Capitalism and Selected Essays. Translated by Lynne E. Riggs and Takechi Manabu. Introduction by Frank Gibney. Madison Books, 1992.

[4] Chuhei Sugiyama, Origins of Economic Thought in Modern Japan. Routledge, 1994.

[5] Peter F. Drucker, Innovation and Entrepreneurship. Harper, 1993.

[6] John H. Sagers, Origins of Japanese Wealth and Power. Reconciling Confucianism and Capitalism, 1830-1885. Palgrave, 2006.