Thiền Và Nhà Khoa Học

(Nguồn hình ảnh: ducphatadida.com)

Lời nói đầu. Dưới đây là nội dung cuộc phỏng vấn của nhà báo Mỹ Ezra Klein với Yuval Harari, tác giả của quyển sách bestseller quốc tế Sapiens, Một lược sử của Nhân loại, được đăng trên kênh truyền thông số Vox Media ngày 28 tháng 2 năm 2017. Zuckerberg đã mời 38 triệu người sử dụng Facebook hãy đọc quyển sách mà ông mô tả là “một câu chuyện kể lịch sử lớn về nền văn minh con người – từ việc chúng ta phát triển từ những người săn bắn-hái lượm thế nào đến việc chúng ta tổ chức xã hội và kinh tế của chúng ta hôm nay ra sao.” Harari là người Do Thái, năm nay 41 tuổi, giáo sư sử học tại Đại học Hebrew ở Jerusalem. Quyển sách Sapiens trở thành bestseller tại Israel bằng tiếng Hebrew (2011), sau đó được dịch ra 20 thứ tiếng. Theo ông, loài người đã tạo ra vô số huyền thoại trên đời để xây dựng đế chế của mình. Và rồi, “Tất cả chúng ta cũng đều là ‘những nạn nhân của những huyền thoại của chủ nghĩa tiêu thụ lãng mạn.’” Cho đến giờ phút này, chúng ta, homo sapiens, những con người thông minh, hiện đại, trải qua hàng chục ngàn năm, cơ bản đều vẫn như thế về cơ thể. Nhưng cuộc cách mạng sắp tới sẽ thay đổi chính sapiens. Đó cũng là nội dung của quyển sách mới tiếp theo “Homo Deus: A Brief History of Tomorrow” vừa được ra mắt tháng Hai. Ông nổi tiếng đến độ quyển Homo Deus được trưng bày, bên cạnh quần áo, thực phẩm, trong các siêu thị lớn Costco của Mỹ, giá rẻ hơn cả Amazon, khách hàng có thể lấy ngay.

Sapiens được cư dân Thung lũng Silicon đón nhận nồng nhiệt. Có lẽ đây là một đặc tính của vùng này, làm ra tiền, sáng tạo, có ít nhiều lý tưởng thay đổi thế giới, nhưng cũng nhạy bén với những chuyện tâm linh. Hãy xem Steve Jobs, người từng hành thiền Zen. Ở đây từng có những phong trào tâm linh mạnh mẽ. Tâm linh và high-tech có thể đan xen nhau. Một đại thính phòng nhạc với 3.000 chỗ tại Los Angeles có thể đầy ắp thính giả đến nghe một yogi thuyết pháp (Paramanhasa Yogananda), điều từng đã xảy ra ở thế kỷ trước.

Có lẽ Harari không chịu quy phục trước chủ nghĩa tiêu thụ lãng mạn, cho nên ông quyết định hè 2016 đi tu thiền một khóa bế quan tịnh khẩu đến 60 ngày theo phái Vipassana tại Ấn độ, một pháp thiền ông đã theo từ năm 2000 mà ông khám phá trong những ngày học và sống ở Anh. Ông thình lình “nhận ra không biết mình thực sự là ai.” Thiền định đã thay đổi ông về cá nhân, cũng như về nghề nghiệp, nói chung thay đổi cả cuộc đời ông. Sống tỉnh thức (minfulness) đối với ông là mệnh lệnh trong thời đại rối ren của thông tin và cám dỗ tràn ngập. Ông là người ăn chay trường, từ nhận thức thu hoạch được khi nghiên cứu các quá trình chăn nuôi công nghiệp. Ông có lòng thương cảm với động vật. Có lẽ vì thế mà sách ông có tính nhân bản hơn.

Thời gian qua, càng có nhiều sách viết về thời đại con người thống trị vận mệnh hành tinh xanh, được gọi là Anthropocene, “thế Nhân sinh”, tất cả đều dày cộm, vì nó bao trùm cả lịch sử loài người, sự tiến hóa của sức mạnh của nó thông qua các cuộc cách mạng công nghiệp và công nghệ. Sách dòng này có mục đích kêu gọi ý thức của con người trước những hiểm họa mà nó gây ra. Sách của Harari cũng nằm trong chiều hướng đó. Chắc chắn chúng ta sẽ còn đón nhận nhiều quyển sách có giá trị như thế trong tương lai. Một Sapiens, hay Homo Deus, là cần thiết, nhưng vẫn chưa đủ để nói lên các mặt của hiểm họa con người gây ra cho chính mình và thế giới. VN cần có một dòng sách đầy đủ các mặt của thế Nhân sinh. Xin tham khảo thêm quyển Thế giới một thoáng này của David Christian, nxb Thành phố. Đây là một quyển “đại sử” thu nhỏ mà Bill Gates rất thích, và cho rằng rất cần thiết cho giáo dục. Tác giả Christian có một buổi nói chuyện 18 phút tại TED mà sau đó có đến 4 triệu lượt người xem.

Có thể tranh cãi về một số quan điểm diễn giải lịch sử của Harari hay không, các chi tiết về tu thiền của tác giả là rất thú vị, và là nội dung chính của cuộc trao đổi dưới đây. Ngày càng có nhiều nhà khoa học phương Tây hành trình về phương Đông để học Đạo, tu thiền, để sống tỉnh thức hơn, hoặc không xem cuộc sống chỉ tiêu thụ vật chất là hạnh phúc. Jack Kornfield là một trong những trường hợp như thế, một người từng là tu sĩ theo Phật giáo nhiều năm ở các tu viện Thái Lan, Miến Điện và Ấn độ, là tác giả, và là một trong những người có tiếng truyền bá thực hành mindfulness vào phương Tây. Sách của ông bán hàng triệu bản.

Xin nói về một trường hợp của Steve Jobs. Ông đã sớm đến với tâm linh từ nhỏ. Tự truyện của một Yogi của Paramahansa Yogananda là “quyển sách hướng dẫn thiền định và tâm linh mà ông đọc lần đầu tiên ở tuổi thiếu niên, đọc lại ở Ấn Độ và từ đó đọc tiếp mỗi năm một lần.” Ông đọc rất nhiều thứ. Ông đi Ấn Độ để tìm “enlightenment”. Ông hành thiền một cách rất nhiệt tình, không phải do bồng bột của tuổi thanh niên, mà rất nghiêm túc và lâu dài. Ông chịu ảnh hưởng rất lớn của Thiền trong đời sống và công việc ông. Sau này ông hồi tưởng những cảm nhận của ông sau chuyến đi bảy tháng ở Ấn Độ, ông viết:

Trở về nước Mỹ, đối với tôi, là một cái sốc, lớn hơn là cái sốc đi Ấn Độ. Người dân ở miền quê Ấn Độ không sử dụng tri thức như chúng ta làm, thay vào đó họ sử dụng trực giác (intuition), và trực giác của họ phát triển nhiều hơn xa so với phần thế giới còn lại. Trực giác là một thứ có sức mạnh rất lớn, mạnh hơn tri thức của họ, theo tôi. Nó có ảnh hưởng lớn lên công việc của tôi.

Tư duy lý trí phương Tây không phải là một đặc trưng bẩm sinh của con người, nó được học, và là thành tựu lớn nhất của nền văn minh phương Tây. Trong những làng quê Ấn Độ, người dân chẳng bao giờ được học nó. Họ học một cái gì khác, về một số phương diện là quý giá, về một số phương diện khác lại không. Đó là sức mạnh của trực giác và của cái khôn thực nghiệm.

Trở về lại sau bảy tháng sống trong các làng Ấn Độ, tôi nhìn thấy sự điên khùng của thế giới phương Tây, cũng như năng lực tư duy lý trí của nó. Nếu bạn chỉ cần ngồi và quan sát, bạn sẽ thấy tâm trí (mind) của bạn bất an thế nào. Nếu bạn tìm cách làm dịu nó lại, nó sẽ làm cho tình hình xấu hơn, nhưng với thời gian, nó dịu lại, và khi nó dịu rồi, thì bạn sẽ có không gian để nghe được những thứ tinh tế hơn – đó là lúc trực giác bạn bắt đầu nảy nở, và bạn bắt đầu nhìn thấy sự việc rõ ràng hơn, và bạn sẽ trở về hiện tại hơn. Tâm trí bạn bắt đầu chậm lại, và bạn nhìn thấy một sự mở rộng ra ghê gớm trong thời khắc đó. Do đó, bạn sẽ nhìn thấy thật nhiều hơn lúc trước bạn có thể nhìn thấy. Đó là một sự rèn luyện; bạn phải thực hành nó.

Zen (thiền) có tác dụng sâu sắc lên đời tôi từ đó. Vào một thời điểm, tôi đã muốn đi Nhật Bản, và cố gắng đến tu viện Eihei-ji, nhưng người cố vấn tâm linh của tôi đã khuyên tôi nên ở lại đây. Ông nói, không có cái gì ở đó mà không có ở đây, và ông ấy có lý. Tôi học được chân lý của Thiền nói rằng, nếu bạn muốn đi chu du thế giới để tìm thầy, thì thầy sẽ xuất hiện ở ngoài ngõ. (W. Isaacson, Steve Jobs, 48-49)

Steve Jobs tại nhà ở thành phố Cupertino, Santa Clara County, California, 1982

Quyển Tự truyện của một Yogi

Steve Jobs thuộc thế hệ Hippies những năm 1960, 70. Đó là thế hệ mà nhiều người muốn đi tìm cái mới để trả lời cho những ưu tư của cuộc sống trước mặt, như được John Lennon diễn tả: “Thanh niên ngày nay đang đi tìm một số câu trả lời – những câu trả lời đích thực mà nhà thờ không thể cho họ, bố mẹ không thể cho họ, và vật chất không thể cho họ.” Nhóm The Beatles đã tìm đến thiền theo phương pháp Transcendental Meditation của Maharashi Yogi, là một trong nhiều thí dụ.

Câu chuyện thiền của Steve Jobs kết thúc hết sức ấn tượng. Ông chuẩn bị trước món quà cho các vị khách sẽ đến dự lễ tưởng niệm ông sau khi ông mất: Đó là quyển Tự truyện của một Yogi. Quà tặng được đặt trong một cái hộp xám và được gửi tặng trân trọng đến mọi vị khách. Có lẽ đó chính là thông điệp của ông mà ông muốn gửi đến đồng nghiệp và bạn bè: Hãy rèn luyện trực giác bằng thiền định, và nhìn thế giới từ bên trong. Đối với ông, thiền định giúp ông có năng lực tập trung, mài dũa trực giác, loại bỏ những gì không cần thiết và gây rối trong đầu, nhìn thấy vision vượt khỏi tầm thời đại, có tình yêu cái đẹp và tính đơn giản. Tự truyện là quyển sách duy nhất mà ông đã tải vào iPad2 của ông. Tìm về Thiền là tìm con người thật của ông ra khỏi sự che lấp của thế giới rối rắm trước mặt, tìm đến “ông Phật vàng” ẩn chứa trong ông dưới cái vỏ đất sét che, như ẩn dụ của Jack Kornfield, hầu thực hiện sứ mệnh vĩ đại của ông.

Trực giác là một nguồn sáng tạo vô biên, vô hình, và nguồn gốc của nó có tính ‘huyền bí’. “Tôi đặt niềm tin vào trực giác” như Einstein nói. Đối với ông, trực giác quan trọng hơn kiến thức. (Nhưng không phải là không cần học) Khám phá thường xuất phát từ một “ánh chớp trực giác” xuất hiện tại biên giới của cái còn chưa biết sau những trăn trở, để nhận ra một chân lý mới. Henry Thoreau cũng thừa nhận “Tri thức không đến với chúng ta bằng chi tiết, mà bằng những tia chớp từ trên trời.” W. A. Mozart cũng sáng tác bằng ánh sáng của trực giác: Nó (một sáng tác nhạc) không đến với tôi lần lượt theo thứ tự, với nhiều phần được chi tiết hoá, như sau này chúng được làm, mà chính ở trong trạng thái tổng thể của nó mà sự tưởng tượng (nghĩa là trực giác) của tôi đã để cho tôi nghe thấy nó.”(1)

Thiền, hay cuộc sống tĩnh lặng, sẽ giúp phát triển trực giác. Thiền ngày càng có ảnh hưởng lên phương Tây và thế giới. Phương Tây sử dụng Thiền như một khoa học nhiều hơn là tôn giáo. Thiền có thể cải thiện và giáo dục con người, bằng một cuộc sống minh triết, tinh tấn, và giúp phục hồi sức khỏe. Năm 2011 Thiền sư Thích Nhất Hạnh được Google mời đến giảng về Thiền tại trung tâm của công ty. Phương Tây có thể sẽ khám phá giá trị hữu ích của Thiền hơn phương Đông, như họ đã từng làm đối với các khám phá phát minh của Trung Hoa cổ đại.

Xin trở lại giới thiệu buổi nói chuyện với Yuval Harari qua bản dịch tiếng Việt của Đỗ Thị Thu Trà.

----- Hết -----

CHÚ THÍCH: 

(1). Xem Nguyễn Xuân Xanh, EINSTEIN. Nhà xuất bản Tổng hợp Thành Phố, 2015.

------

Nguồn bài viết: https://rosetta.vn/nguyenxuanxanh/thien-va-nha-khoa-hoc/  

***